Terugkijken & vooruitblikken: ‘Leraren die levensbeschouwelijk thuis zijn en daar een verhaal rond hebben’

Op 24 januari verzorgt Bert Roebben een webinar bij de VDLG. Van 15.30 tot 17.00 uur gaan we in gesprek over ‘soul food’ voor de leraar levensbeschouwing/ godsdienst. Hoe zorg je daar als leraar voor? Een paar weken vòòr de kerstvakantie sprak voorzitter Pieter Snel met Bert. Hoe kijkt Bert terug op het voorbije jaar en wat zijn zijn verwachtingen van 2025?

Democratie onder druk
Op de vraag naar wat het belangrijkste nieuws van 2024 was, zegt Bert: ‘Wat ik zelf als een enorme uitdaging ervaar, met name naar aanleiding van Europese en landelijke verkiezingen, is de vraag omtrent het democratische gehalte van de samenleving en de implicaties daarvan op onderwijs. Democratie staat onder druk. De vraag is hoe je dat opvangt in onderwijs en óf je dat moet opvangen in onderwijs. Denk bijvoorbeeld aan de Verenigde Staten: wat gaat gebeuren in de Amerikaanse samenleving en school als democratie en het daarbij horende leiderschap niet meer spontaan voorhanden zijn? De vragen zijn in Nederland ook niet uit de lucht wat overheid en haar visie op onderwijs betreft. Mijn punt is: hoe leer je kinderen democratic citizenship als humane opdracht in een samenleving die daar zelf weinig van terecht brengt? Hoe leg je uit aan kinderen, dat zij hun horizont moeten verbreden voor de opvattingen en de levenshoudingen van een ander, wanneer dat in een politiek bestel en in de wereldorde niet gebeurt? Hoe leg je een gebrek aan leiderschap, een gebrek aan democratische structuren en een gebrek aan interreligieuze ontmoeting uit aan leerlingen, terwijl de school zichzelf steeds opnieuw toelegt op democratic citizenship, interreligious learning, leadership development, persoonlijkheidsontwikkeling, enzoverder?’

Vruchtbaar werk
Voor Bert persoonlijk was 2024 een boeiend en rijk jaar. ‘Het was een jaar met veel kansen om de verbinding tussen theorie en praktijk verder uit te diepen. Ik vind het belangrijk dat wat ik in mijn Godsdienstpedagogische cartografie schrijf ook in de praktijk kan landen. Het boek vertrekt ook steeds vanuit de praktijk. Ik geef verschillende praktijkvoorbeelden in het boek, die ik zelf heb beleefd en dan doet het goed dat mensen in het onderwijs zeggen: ‘Dat herkennen we. Dat is deugddoend.’ En dat studenten in de lerarenopleiding zeggen: ‘Dat is geen lege theorie. Er zit wel degelijk een praktijk in die theorie.’ Dat vind ik heel bevruchtend voor mijn eigen werk als theoreticus en academicus, dat mijn verhaal aankomt in de praktijk. Dat was voor mezelf een heel prettige vaststelling in 2024. Het schijnt te kloppen wat ik daar schrijf.’

“De vraag is hoe je de hoop kan voeden in een wereld van hopeloosheid.”

Oriëntatie
Een veelbesproken onderwerp was de vraag naar de toekomst. ‘Die vraag en het thema hoop duiken telkens weer op. Je kunt je afvragen: Hoe realistisch is die hoop? Hoe vitaal kan die zijn in de samenleving waarin we vandaag vertoeven, waarin vooral angsten de mensen in beweging houden en waarin mensen onzeker en hopeloos schijnen te worden?  De vraag is hoe je de hoop kan voeden. Ik merk dat bij veel collega’s de communicatie, het dialogeren van groot belang is. Er is een element dat er voor mij de laatste tijd bij komt en waarvan ik merk dat dat bij de studenten goed aankomt. Dat is wat ik de narrativisering van het verhaal noem: studenten toerusten om hun eigen zoektocht wat identiteit en levensbeschouwing betreft te ondernemen in een narratief perspectief. Schrijf het neer, wees er artistiek mee bezig. Verdiepend voor jezelf. Houd een dagboek bij. Zorg dat je je stilaan verankert in je eigen religieuze en levensbeschouwelijke herkomst met het oog op de toekomst. Want dat is precies wat we nodig hebben voor de toekomst: mensen die ook oriëntering kunnen bieden. Die is nooit definitief, maar vertrekt steeds vanuit de concrete persoon van de leraar. In die zin gaat het ook om de persoonlijkheidsontwikkeling van de leraar, die zelf ergens levensbeschouwelijk thuis is en daar een verhaal rond heeft. Dat komt goed aan bij studenten. Het is bij hen een kritische zoektocht. Waar wil ik naar toe met dat leraarschap, en ook met het leiderschap als leraar? En wat heb ik in mijn rugzak om dat goed te doen?’

“Bij het verhaal van het lege graf volgens Markus staat tegelijkertijd een oproep om niet te blijven staan bij de leegte.”

Leegte
Een belangrijk inzicht in het voorbije jaar gebeurde in de marge van het werk als theoloog. ‘Vanuit een christelijk-theologische inspiratie heb ik veel nagedacht over het feit dat het christendom ooit ontstaan is vanuit de ervaring van een leegte. Van een afwezigheid, met name het lege graf. Dat heeft mij heel erg beziggehouden, ook in de tijd rond Pasen. De ervaring, de oorsprong, de fundering van het christendom – of je zou kunnen zeggen: de stichter van het christendom – was er niet meer. Die is op een bepaald moment verdwenen. Maar die heeft ook een verhaal en een praxis nagelaten. Dat kunnen we nalezen in de vier evangelies. Bij het graf is hij echter niet meer te zien. Men noemt dat in het Duits das Gründungsverschwinden. Het christelijk-theologische verhaal is eigenlijk gebaseerd op leegte. Als je daarover gaat nadenken, is dat wel confronterend. Bij het verhaal van het lege graf volgens Markus staat tegelijkertijd een oproep om niet te blijven staan bij de leegte. Met name: Blijf hier niet staan. Kom in beweging. Ga naar Galilea. Daar gaat hij jullie weer voor. Het heeft mij beziggehouden de laatste tijd, dat in alle kwetsbaarheid dat christelijke verhaal een verhaal van afwezigheid is, van de afwezigheid van God, en dat wij mensen die dat verhaal waardevol vinden, uitgenodigd of uitgedaagd worden om dat verhaal opnieuw te schrijven en verder te schrijven.’ 

Verhouding tot het verhaal
Bert las er onder andere over in het werk van Michel de Certeau, een Franse Jezuïet. Hij stelt de vraag wat nu eigenlijk de identiteit van het christendom is. ‘We hebben het over identiteit van de katholieke dialoogschool, van het christelijk onderwijs, de identiteit van dit en de identiteit van dat. Maar laten we eerlijk zijn. Als we daarover praten, dan moeten we in alle leegte en kwetsbaarheid durven toegeven, dat we niet weten wat die “geleefde identiteit” eigenlijk inhoudt. Dan komt het erop aan met elkaar het christelijk verhaal te overwegen: Wat boeit jou daarin? Wat houdt jou gaande in het verhaal? Wat spreekt jou aan in de persoon van Jezus? Wanneer je dit als christenen onder elkaar en met elkaar bespreekt, dan moet je echt terug evangelisch gaan lezen en gaan uitwisselen. Dat doen we quasi niet. Er is heel veel gepraat en heel veel goodwill, heel veel dialogische openheid. Maar om echt aan te sluiten bij de grond van het verhaal – Waar sta jij nu ten aanzien van dat lege graf en ten aanzien van dat rijke verhaal van het evangelie? – daar staan we eigenlijk mijlenver vanaf. Ik geloof en zeg dat ook aan de studenten: voor een goede interreligieuze dialoog blijft het van belang zelf ook te weten hoe wij ons verhouden ten aanzien van dat verhaal. Moslims hebben een sterke aansluiting bij bepaalde stukken in de Koran, waar zij van leven en die zij omzetten in een ethiek. Maar bij ons is van die ethiek – de concrete praxis van het verhaal – vaak niet veel te zien.’

“De vraag gaat zijn: Hoe veerkrachtig en duurzaam is jouw levensbeschouwelijk engagement?”

Veerkracht
Verwachtingen van 2025. Als het daar om gaat, wijst Bert op LERVO. ‘Ik geloof hoe langer hoe meer in dit project. Ik geloof sterk in het inzicht verschaffen in de structuren van een religieuze en een niet-religieuze levensbeschouwing. Dus hoe werkt dat eigenlijk? Wat is levensbeschouwing? Het learning about vind ik zeer belangrijk. Goede informatie moeten we vooreerst verschaffen. Bijvoorbeeld voor het begrijpen van de spanningen in het Midden Oosten. Goede, klare, sachkundige informatie. Maar ik geloof tegelijkertijd ook sterk in de dialoog en de daaruit resulterende persoonlijkheidsvorming. Een grondhouding van waar sta ik zelf voor en hoe zie ik mijn eigen persoonlijke groei moet ook worden meegenomen in het kaderverhaal omtrent LERVO. Dat is de dimensie van persoonlijkheidsontwikkeling, zeker in tijden van crisis. We gaan daar met zijn allen op aangesproken worden. De vraag gaat zijn: Hoe veerkrachtig, duurzaam en plausibel is jouw levensbeschouwelijk engagement? Ik hoop ook dat leraren de veerkracht zullen hebben om aanspreekbaar te blijven, zeker wanneer houvast gevraagd wordt in crisissituaties. Dat ze dan zelf niet gaan flippen, bij wijze van spreken.’

Medeonderzoekers
Een nieuw jaar betekent goede voornemens. Voor Bert is het vooral zaak belangwekkend onderzoek voort te zetten en te doen landen in de praktijk. ‘Ik ben met een aantal projecten bezig. Wat we momenteel in Bonn ontwikkelen, is het project Children as Participants in Theological Research (ChaPTheR), waarbij we het kindertheologisch perspectief verder uitdiepen in de richting van kinderen en jongeren die ook in het levensbeschouwelijk onderwijs als onderzoekers worden meegenomen. Ik vertel er ook over in het tweede hoofdstuk van mijn boek Godsdienstpedagogische cartografie. Dat je ze werkelijk ernstig neemt als agents, ook in het mee ontwikkelen van levensbeschouwelijk onderwijs. Daar ligt misschien nog wel een uitdaging voor LERVO: dat kinderen en jongeren ook naar die dingen kunnen kijken. Ik weet niet of daar ook in voorzien wordt op de komende VDLG-studiedag. Dat kinderen en jongeren zelf in het voortgezet onderwijs mee kunnen oordelen: Is het zinvol hoe volwassenen ons hier aan het voorbereiden zijn of slaat dat de bal helemaal mis? En hoe kunnen we kinderen en jongeren responsabiliseren en empoweren om ook deel uit te maken van zulke discoursen? Hoe kunnen zij mee gestalte geven aan zulke belangrijke ontwikkelingen? We mogen hen niet in de steek laten, maar moeten hen de tools geven om zichzelf te positioneren en interpreteren in dat geheel. Hoe kunnen we hen laten deel uitmaken van de scientific community of religious education? Dat is iets wat ik al jaren nastreef.’

“Blijf werken aan uitingsvormen voor jezelf waarin duidelijk wordt wie je bent. Zo kom je je eigen ziel en narratieve identiteit op het spoor.”

Tip
Op de vraag wat Bert collega’s aanraadt om vooral eens naar te kijken, te beluisteren of te lezen in de komende vakantie wijst Bert op twee video’s. ‘De een is een kortfilm over het feit dat we altijd op een of andere manier levensbeschouwelijk verankerd zijn. Ons levensbeschouwelijk bedje heeft ooit ergens gestaan. Je daarvan bewust te zijn, is een heel mooie eerste stap. Het tweede gaat over Kurt Vonnegut, een bekende Amerikaanse schrijver die kinderen en jongeren aanmoedigt om van die narrativisering heel concreet werk te maken. Hij noemt het “let your soul grow, experience becoming”, werk maken van je eigen persoonlijkheid via kunst. Blijf werken aan uitingsvormen voor jezelf waarin duidelijk wordt wie je bent. Zo kom je je eigen ziel als narratieve identiteit op het spoor. Dat is iets waarvan ik merk dat het bij studenten veel te weinig voorhanden is. We zijn allemaal, zoals het in het Duits heet, verkopft. Het is allemaal kopwerk wat wij doen tegenwoordig. Ik merk dat ook onze studenten weinig ruimte hebben voor die artistieke, muzische en narratieve vaardigheden. Er is natuurlijk veel discussie in onderwijs dat er meer kopwerk moet zijn, dat we meer moeten weten en dat meer kennis moet worden overgedragen. Maar klaar, we moeten toch ook werken aan persoonlijkheidsvorming! Een mens moet ook als persoon kunnen omgaan met die kennis. Weten is ge-weten. Ik word soms een beetje droevig van bepaalde ontwikkelingen, ook in Vlaanderen op dit moment. Nu is de Vlaams minister van onderwijs ook weer helemaal bezig met: ‘We hebben weer slechte punten gekregen in een Europees onderzoek. De cijfers voor rekenen en wetenschap moeten omhoog. Alles moet worden herzien.’ Prestatiefascinatie zoals jullie het in Nederland zo mooi omschrijven. Laat de kinderen toch eens even tijd om op verhaal te komen. En geef leraren eindelijk de kans om hun pedagogische professionaliteit te beoefenen bij dat kostbare maatwerk!’

Video 1: Telling My Worldview Story – RE:ONLINE

Video 2: Experience Becoming: Kurt Vonnegut’s Letter To The Students of Xavier High School

Sluit je graag aan bij het gesprek van 24 januari? Het boek Godsdienstpedagogische cartografiie (open access) kun je hier downloaden. In de bijeenkomst van 24 januari staat vooral het zevende thema van spiritualiteit centraal. Je kunt je aanmelden via deze link.