Terugblikken & vooruitkijken: ‘Doen en ervaren spreekt jongeren enorm aan’
Tot slot van 2024 blikken we met enkele leden terug en vooruit. Hoe was hun afgelopen jaar? En wat verwachten ze van het aankomende jaar? Pauline Kraakman-Lokhorst en Maaike Elfring-Witkam bespreken hoe 2024 was en wat ze wensen dat 2025 wordt.
Pauline is docent levensbeschouwing op het Emmauscollege in Rotterdam en neemt deel aan de commissies identiteit en burgerschap. Ook is ze sinds dit jaar lid van het bestuur van de VDLG. Jaarlijks begeleidt ze vanuit de Katholieke Raad voor het Jodendom in november een reis naar Auschwitz.
Maaike is docent burgerschap en levensbeschouwing in het mbo bij Firda in Emmeloord. Ze is binnen de opleiding betrokken bij de verdere ontwikkeling en implementatie van het burgerschapsonderwijs.
Gesprekken
In de praktijk van Pauline en Maaike was de oorlog in Israël en Gaza het meest besproken onderwerp uit het nieuws. Zowel in gesprek met leerlingen als met collega’s. Pauline: ‘Het voelt als zo’n open deur om te zeggen. Maar dat is wel hetgeen dat ook in mijn hoofd de meeste ruimte en tijd heeft gekost. De schrik in het begin, de ellende die ontstond en het voelen een plaats moeten geven en steeds je positie moeten bepalen. Het conflict begon vlak voor een reis naar Auschwitz. Daardoor was ik hier heel dubbel mee bezig.’ Pauline merkt een grote interesse bij verschillende leerlingen en tegelijk een grote groep die snel overging tot de orde van de dag. Er leven veel vragen. ‘Mijn leerlingen komen uit Rotterdam en omgeving. De populatie is heel erg betrokken bij wat er allemaal gebeurt.’ Het onderwerp geeft ook druk bij een groep leerlingen. ‘Ik heb brugklasleerlingen gehad die de eerste weken gewoon moeite hadden met slapen vanwege de beelden die ze zagen. Dat vond ik heel heftig. Het nieuws leidde tot lastige, goede gesprekken waarbij ik probeerde niet een kant te kiezen. De Palestijnse vlaggetjes deden op een zeker moment de ronde in onze school. Bij Allerzielen stond er op de gedenktafel ‘Free Palestine’. Het vroeg steeds tegelijkertijd oog hebben voor beide kanten.’
“Ik maak duidelijk dat ik ook niet zomaar een kant kies want het is veel te ingewikkeld om een kant te kunnen kiezen en ook niet helpend.”
Maaike sprak evenzeer over Israël en Gaza als over de oorlog in Oekraïne. ‘De oorlog in Gaza is iets wat mij persoonlijk ook bezighoudt. We hebben veel studenten van Urk waar levensbeschouwing en religie belangrijk zijn. Veel van onze studenten zijn pro-Israël. Na die gruwelijke inval in Israël hingen op Urk bijvoorbeeld veel Israëlische vlaggen. Ik heb dit studiejaar een student uit Gaza in de klas. Ik heb het in die klas nog niet over Gaza gehad. Ik wil dat eerst ook met hem voorbereiden. Ik heb dat in andere klassen al wel gedaan en merk vooral zeer weinig kennis bij studenten over het conflict en de achtergrond daarvan.’
Pauline heeft net als Maaike ingezet op kennis en duiding. Het gesprek levert vaak ook de vraag op waar je als docent staat. Pauline: ‘Door mijn reizen naar Auschwitz, een plek waar een deel van mijn familie is vermoord, en de joodse achtergrond van mijn vader kan ik in hun ogen makkelijk 100% pro-Israël zijn. Het ligt gevoelig en dat maakt mij ook voorzichtig. Ik maak duidelijk dat ik ook niet zomaar een kant kies want het is veel te ingewikkeld om een kant te kunnen kiezen en ook niet helpend. Ik probeer vooral inzicht te geven en zoek naar wat we delen in het lijden dat we zien en hoe we kunnen en moeten blijven zoeken naar verbinding hier.
Belangrijk in 2024
Op de vraag wat voor haarzelf heel belangrijk was in het voorbije jaar wijst Maaike op doorontwikkeling in haar school: ‘Wij hebben bij Firda een visie op burgerschap die gericht is op leren door doen, ontmoeten en ervaren. Daarnaast hebben we als vakgroep Burgerschap van Firda Emmeloord/ Urk ook een visie op levensbeschouwelijk leren ontwikkeld. In deze visie koppelen we een aantal waarden, zoals ‘moed’ en ‘empathie’ aan burgerschapsthema’s. Het afgelopen jaar heeft in het teken gestaan van het vertalen van de visie op burgerschap en levensbeschouwing naar lesmateriaal.’ Het heeft een aantal mooie projecten opgeleverd. ‘Ik heb bijvoorbeeld een levensbeschouwelijke wandeling door Emmeloord gemaakt, waarbij studenten met een boekje een route lopen die gaat over moed. Het gaat over de pioniersgeschiedenis van dit gebied en over moedige mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op die manier onderzoeken studenten al doende waarden.’ Het idee zet Pauline meteen aan het denken. ‘De omgeving gebruiken brengt levensbeschouwing ook weer dichterbij. Dat vind ik sterk aan zo’n wandeling.’
“Studenten aan het denken zetten, ze uitdagen om zich in te leven, om hun ‘empathiespier’ te trainen, dat is waar we het voor doen.”
Ander ontwikkeld materiaal is een Empathie Avontuur Week binnen Firda. Studenten dachten na over inleving, manieren om de ander daadwerkelijk te begrijpen. Het accent lag op doen, ervaren en ontmoeten. Bijvoorbeeld doordat studenten in tweetallen in gesprek gingen met iemand met een bijzonder verhaal. Maar ook met allerlei workshops en gastlessen. Maaike: ‘Zo voerden we in deze week het Nationale Gesprek Slavernijverleden. Dat was een spannend gesprek want het ging onder andere over stereotypen die terugkwamen uit het slavernijverleden, maar ook in relatie tot Zwarte Piet stereotypen. Veel van onze studenten zijn van huisuit voorstander van de tradititionele Zwarte Piet. Nu gingen ze in gesprek met Jerry Afriyie van Kick-Out Zwarte Piet en probeerden ze zich in te leven in wat er nodig is om van het Sinterklaas een feest te maken dat voor álle kinderen fijn is. Het leverde mooie gesprekken op, vooral ook na afloop. Er is in de wandelgangen van school en andere lessen nog volop doorgepraat door studenten over hun ervaringen. Studenten aan het denken zetten, ze uitdagen om zich in te leven, om hun ‘empathiespier’ te trainen, dat is waar we het voor doen.’
Pauline heeft zich het afgelopen jaar meer verdiept in de perspectievenbenadering van LERVO. ‘Het boek is bijna voltooid, en ik ben erg benieuwd naar de concrete invulling van de auteurs. Vooral in de onderbouw, waar de nadruk ligt op de religies, biedt het werken met perspectieven een waardevol kompas. Door deze voortdurend naast de religie te plaatsen, voorkom ik – hopelijk – dat leerlingen een te beperkt beeld over religie ontwikkelen. In plaats daarvan ontdekken zij hoe religies op veel verschillende manieren in verbinding staat met henzelf en de wereld om hen heen’. Ook heeft Pauline meegeschreven aan een boek over levensbeschouwelijk burgerschap, Hart voor Samen, gebaseerd op hun leerlijn in 4 en 5 vwo over het kwaad en het goede. ‘Het schrijfproces dwong me om mijn visie, die wel ergens in mijn hoofd aanwezig was, helder en gestructureerd onder woorden te brengen. Dat was een ongelooflijk leerzame ervaring. Tegelijkertijd ontdekte ik dat, hoewel het een mooi en waardevol proces was, mijn hart toch echt ligt bij het lesgeven in de klas en niet achter een laptop.’
“Studenten vinden het lastig om vast te stellen wat ze hebben geleerd.”
Inzichten
Al doende in ons werk, doen we veel inzichten op. Op de vraag wat een belangrijk inzicht was, noemt Maaike het steeds beter kunnen vaststellen van het leren. ‘We gaan er veel op uit met studenten. Mijn belangrijkste inzicht is dat ik de studenten daarna ook moet helpen met werkvormen om zicht te krijgen op wat ze hebben geleerd. Studenten vinden het lastig om vast te stellen wat ze hebben geleerd. We ondernemen activiteiten, ze doen daar betrokken aan mee, maar wat is precies het leren? Het is niet zo dat ik hierin het antwoord al helemaal gevonden heb. Ik ben nog zoekende. Bij de empathieweek heb ik de studenten reflectievragen laten invullen en een portret laten maken van degene met wie ze gesproken hebben. Daaruit blijkt dat ze erin geslaagd zijn zich in te leven. Het is een begin om de studenten veel meer te laten zien wat hun leerproces is.’
Pauline leerde het voorbije jaar veel over het belang van duidelijke kaders voor de leerlingen. ‘Ik heb gezien hoe belangrijk dat is. Wat vooral een inzicht was, ook al sta ik al lang voor de klas, is de opdrachten goed te kaderen zodat de leerlingen echt weten wat we vragen. Ze vinden het lastig om te bepalen wat de vraag inhoudt.’ Een andere ontdekking en tegelijkertijd verlegenheid is AI. ‘Ik ben keihard tegen het gebruik ervan aangelopen. Het is niet zozeer een inzicht misschien, meer een probleem. Als ik de leerlingen vraag iets te schrijven, voeren ze de vraag in ChatGPT in. Er komen dan vijftien opties uit en dan kiezen ze er twee of drie uit. Het stompt de creativiteit af. Daar moeten we alerter op zijn, al in het geven van de opdracht.’
Verwachtingen van 2025
Wat mogen we op het gebied van ons vak verwachten in 2025. Pauline schetst een beeld en hoopt dat het eerste werkelijkheid wordt. ‘Ik zie het zo voor me: Het gaat geweldig en we beseffen allemaal hoe ontzettend belangrijk ons vak is en hoe onmisbaar we zijn om iets van de samenleving te begrijpen en er is goede levensbeschouwelijke vorming op elke school. Dat is een beetje wat ik hoop. Het doemscenario is dat men zegt: ‘Nee, religie, dat hoort hier niet thuis en hoort niet in het openbare leven, dus weg ermee.’ Ik weet het gewoon nog niet welke kant het op valt. Het is tussen hoop en vrees. Ik hoop zeer het eerste. Dat we allemaal de waarde van het vak gaan zien.’
“De kloosterweekenden zijn dagen waarin de leerlingen reflecteren op wie ze zijn, wat ze voelen en wat ze willen. Het zijn ontzettend waardevolle dagen.”
Voor Maaike, die zowel verantwoordelijkheid draagt voor levensbeschouwing als burgerschap, wordt het een spannend jaar. ‘Als het gaat om burgerschap liggen er bij de Tweede Kamer op dit moment voorstellen om nieuwe leeruitkomsten mbo te formuleren, nieuwe kwalificatie-eisen. Waarschijnlijk wordt het ook een examenvak. Hoe dat precies gaat, is de vraag. Er liggen allerlei voorstellen, maar of dat aangenomen wordt, of er nog veranderd wordt en hoe dat eruitziet en hoe we dat gaan implementeren, het zijn allemaal vragen. Ik zit in een projectgroep burgerschap. Komend jaar gaan we er met docenten van alle verschillende vestigingen mee aan het werk en moeten we zorgen voor een goede implementatie van dit soort wijzigingen.’
Goede voornemens
Een nieuw jaar daagt je uit om nieuwe voornemens te formuleren. Pauline ziet vooral kansen om ontwikkelingen in haar school door te zetten. ‘We willen als vakgroep nog meer insteken op de gespreksvaardigheden. Die weg zijn we al ingeslagen. Ook organiseren we kloosterweekenden voor onze leerlingen. Die willen we blijven organiseren en daar krijgen we gelukkig echt de tijd en de ruimte voor van school. We doen dat met 4 havo en 5 vwo. De kloosterweekenden zijn dagen waarin de leerlingen reflecteren op wie ze zijn, wat ze voelen en wat ze willen. Het zijn ontzettend waardevolle dagen.’
Maaike kiest een terugkomend voornemen. ‘Ik denk vooral aan een particulier voornemen. Het ligt wel in lijn met wat Pauline zegt over het klooster. Ik wil proberen of ik iets meer rust en stilte kan inbouwen in mijn eigen leven. Het is niet een voornemen wat ik voor het eerst heb, maar wat iedere keer terugkomt omdat het belangrijk is maar ook altijd gemakkelijk uit zicht raakt.’
Tips
Ook voor Pauline en Maaike geldt dat ze vakanties benutten om goede boeken te lezen en kennis te nemen van podcasts, films en series. Op de vraag wat ze indrukwekkend vonden en aanraden aan collega’s noemt Pauline de serie De Joodse Raad. ‘Die serie laat niet alleen de geschiedenis zien, maar ook over hoe geniepig het kwaad is.’
Maaike heeft twee titels die het voorbije jaar indruk maakten en haar hielpen in haar werk als docent en ontwikkelaar van materiaal voor de studenten. Het zijn Verslaafd aan ons eigen gelijk. Pleidooi voor perspectivische lenigheid van Lammert Kamphuis en Misschien moet je iets lager mikken van Milo van de Kamp. ‘De eerste is een heel leuk, inspirerend boek omdat er ook allerlei werkvormen in staan. Het is waar wij zelf ook mee bezig zijn. Die lenigheid van geest proberen te trainen bij onze studenten. De tweede heeft grote indruk op me gemaakt. Het is een verhaal over armoede en kansenongelijkheid. Dat boek kwam bij mij hard binnen, omdat dat een wereld is die ik gelukkig zelf niet ken. Het wordt zo rauw beschreven dat je echt een inkijkje krijgt in de een wereld die voor sommige van onze studenten helaas wel de werkelijkheid is.’
Bronnen
Het project In andermans schoenen (Pauline) en het voorbeeld van de wandeling (Maaike) vind je in de lessenbank van de VDLG. De Joodse Raad kun je bekijken via NPO Start. Bij de serie is lesmateriaal ontwikkeld dat je vindt op De Joodse Raad – LessonUp.
